در ۴۰ کیلومتری شمال غربی شهرستان نطنز، در دامنه کوه کرکس، روستایی به نام ابیانه واقع شده است. این روستا را به سبب اعتبار آثار و بناهای تاریخی پرتنوعش، باید از زمره استثنایی ترین روستاهای ایران به شمار آورد.
ابیانه نقطه ای خوش منظره و خوش آب و هوا که دارای موقعیت طبیعی مساعد و نیز قدمت تاریخی چهار هزار ساله می باشد. در دوره صفویه، هنگامی که شاهان صفوی برای ییلاق به نطنز می رفتند، بسیاری از نزدیکان آنها و درباریان ترجیح می دادند در این روستا اقامت نمایند. در زبان محلی به ابیانه، ویونا (Viuna) می‌گویند. وی (Vi) به معنای بید و ویانه (Viyane) به معنای بیدستان است و دلیل انتخاب این نام، به گذشته ابیانه برمی گردد که سابق بر این، بیدستان بوده است. در طول زمان، ویونا به اویانه و سپس به ابیانه تغییر یافته است.
بافت ساختاری خانه های روستا، حلزونی شکل بوده که مربوط به سه دوره سلجوقیه، صفویه و قاجاریه می باشد. بیشتر خانه ها به شکل مکعب با درب و پنجره مشبک چوبی ساخته شده که به صورت پلکانی بر روی هم قرار گرفته است. ساختمان های کهن روستا، با پوششی از خاک سرخ رنگ، در شیب یکنواخت دامنه خاکستری کوه، چون شعله های رقصنده آتش بر دل خاکستر دیده می شود. این خاک سرخ، خاصیتی در بر دارد که هر چه باران بخورد محکم تر می شود.
زبان مردم ابیانه، فارسی با لهجه خاص ابیانه ای است که با لهجه های متداول در مناطق دیگر، بسیار متفاوت می باشد. پوشیدن لباس سنتی، هنوز هم میان اهالی این روستا رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب خاصی را از خود نشان می دهند. مردان، شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه و زنها نیز از پیراهن بلندی از پارچه های گلدار و رنگارنگ استفاده می نمایند. علاوه بر این، زن های ابیانه معمولا چارقدهای سفیدرنگی بر سر می گذارند.
مهم ترین بنا و اثر تاریخی این روستا، مسجد جامع بوده و قدیمی ترین اثر تاریخی این مسجد نیز منبر چوبی منبتکاری آن است که در سال ۴۶۶ هجری قمری احداث شد. مسجد قدیمی دیگر ابیانه، مسجد برزله است که دارای فضای دلبازی بوده که روی پایه درب بخش شرقی این مسجد، سال ۷۰۱ هجری قمری حک شده که نشان دهنده آن است که این بنا مربوط به دوره ایلخانان می باشد.
مسجد تاریخی دیگر ابیانه، مسجد حاجتگاه است که کنار صخره ها و در کوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ ۹۵۲ ه.ق. مشاهده می شود. آتشکده ای نیز به نام آتشکده هارپارک در این روستا واقع است. این آتشکده را نمونه ای از معابد زرتشتی دانسته اند که در جوامع کوهستانی ساخته می شد.
خانه های روستا تماما بر روی دامنه پر شیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده است. به صورتی که پشت بام مسطح خانه های پایین دست، حیاط خانه های بالا دست را به وجود آورد است و هیچ دیواری هم آن ها را محصور نمی سازد. در نتیجه، ابیانه در وهله اول، روستایی چند طبقه به نظر می آید که در بعضی موارد تا چهار طبقه آن را می توان مشاهده کرد. از خانه های قدیمی ابیانه نیز می توان به خانه غلام نادر شاه و خانه نایب حسین کاشانی اشاره نمود.
علاوه بر این، روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه می باشد که یکی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی، فرزندان امام موسی کاظم بوده اند، و زیارتگاه دیگر روستای ابیانه نیز هینزا نامیده می شود.این روستا همچنین دارای یک هتل می باشد که نام ابیانه برای آن انتخاب شده است.
بهترین فصل برای مسافرت به ابیانه، بهار و تابستان است. البته پاییز و زمستان نیز زیبایی و مخاطبان خاص خود را دارد و می‌توان در این ایام از تورهای فصلی هتل ابیانه استفاده نمود. ایام نوروز، تاسوعا و عاشورا، بازدیدکنندگان زیادی برای دیدن این روستای تاریخی به ابیانه می‌آیند. شغل اصلی مردم ابیانه، کشاورزی، باغداری و دامداری است که با روش های سنتی اداره می شود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. البته در گذشته، گیوه بافی از جمله مشاغل پردرآمد بانوان ابیانه به شمار می رفت، هر چند که امروزه انجام این فعالیت بسیار اندک شده است.
این روستا، هم از طریق جاده کاشان – نطنز و هم از اتوبان کاشان – اصفهان قابلیت دسترسی دارد. از دو راهی مسیر کاشان به نطنز تا ابیانه حدود ۲۲ کیلومتر فاصله است که مسیری زیبا و سر سبز می باشد. این مسیر، کاملا کوهستانی و دره مانند بوده و اطراف آن را باغ های پر درخت پوشانده است. روستای تاریخی ابیانه استان اصفهان، در تاریخ ۳۰ مرداد ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۰۸۹، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
